Pandemi og demokrati

«Vodka, sauna og hardt arbeid»

Det var presidentens helseråd til folket då koronapandemien slo inn over Europa med full kraft i vinter.

Ulikt dei fleste andre land stengte Kviterussland verken grensene, barane, restaurantane, kyrkjene, konserthusa, idrettsanlegga eller arbeidsplassane. Presidenten avfeia bekymringar for pandemien som «psykose» og kunngjorde at «ingen vil døy av koronaviruset i vårt land».

Les også: Russere siktet for terrorplanlegging i Hviterussland

Helsedepartementet tilrådde rett nok sosial distansering, og mange vanlege kviterussarar gjorde sitt yttarste for å etterleve dette. Statlege media svarte med hån. «Tida er inne for å vise at Kviterussland ikkje er ei hysterisk, ung kvinne som skjular andletet bak ei maske», uttalte ein kommentator.

Takka vere styresmaktene si arrogante haldning har landet titusenvis av smittetilfelle og – trass i presidentens sjølvsikre kunngjering – mange hundre koronarelaterte dødsfall.

Sist veke måtte Lukasjenko vedgå at han sjølv har vore smitta av viruset, men freista på lett desperat vis å vri dette til noko positivt ved å hevde at han heile tida hadde vore symptomfri, i likskap med «97 prosent» av alle som vert smitta.

Denne påstanden, som det ikkje finst noko medisinsk grunnlag for og som han tok rett ut av lufta, illustrerer den kviterussiske presidentens problemfylte forhold til konseptet «sanning».

Med sin bart, gamalmodige hentesveis og preferanse for å opptre i militæruniform eller ishockeyutstyr framstår Lukasjenko ved første augekast som ein slags teikneseriediktator, ein skummel, men samstundes ufriviljug komisk antagonist som latar til å høyre heime i eit Tintin-album frå den kalde krigens dagar snarare enn i den såkalla verkelege verda.

Når Kviterussland ein sjeldan gong får internasjonal merksemd er det ofte på grunn av presidentens meir eksentriske sprell, som då landet i 2011 innførte ei lov mot applaus i det offentlege rom (!), og politiet deretter arresterte ein einarma mann for å ha brote denne lova.

Men for det kviterussiske folket er det ikkje så morosamt.

Lukasjenko har styrt landet med jernhand sidan 1994. Det er vanskeleg å få auge på noko anna politisk program hjå presidenten enn viljen til makt, og tilsvarande motvilje mot å dele på – for ikkje å snakke om å gje frå seg – makta. Lukasjenko har systematisk motarbeida alle forsøk på å etablere eit demokratisk mangfald i landet, fengsla dissidentar og slått ned demonstrasjonar med hard hand.

Han har freista å etablere ein personkult kring seg sjølv samstundes som han har ført ein tafatt og utidsmessig økonomisk politikk. I etterkrigstida var Kviterussland ein av dei mest velståande sovjetrepublikkane. I dag er det «frie» Kviterussland eit fattig og venelaust land, i praksis totalt avhengig av energisubsidiar frå den store, mektige og tidvis trugande naboen Russland.

I likskap med dei fleste ikkje-demokratiske statar arrangerer Kviterussland jamnleg val.

Les også: Dette er republikanerne som vil stoppe sin egen president (Dagsavisen+)

Kvar gong det er val i Kviterussland innskrenkar Lukasjenko dei allereie i utgongspunket sterkt innskrenka rettane til sine motstandarar, kvar gong rapporterer internasjonale observatørar at valet verken gjekk fritt eller rettferdig føre seg, og kvar gong endar det heile med at presidenten vert sitjande. Allmakta hans over media og statsapparatet har gjort det vanskeleg å etablere nokon slagkraftig opposisjon.

Fram til no. Lukasjenko-regimet si mildt sagt mangelfulle handtering av koronapandemien har vekt sterk harme i folket. I vekene fram mot valet har det vore store demonstrasjonar både i hovudstaden Minsk og i andre byar over heile Kviterussland. Titusenvis av menneske har samla seg for å syne si avsky for Lukasjenko og støtte dei kreftene som no utfordrar han.

Hovudpersonen i den nye, demokratiske rørsla er Svetlana Tikhanovskaja, ein 37 år gamal engelsklærar som inntil nyleg ikkje hadde nokon politiske ambisjonar i det heile. Men då mannen hennar, den populære bloggaren og youtube-aktivisten Sergej Tikhanovski, som stod bak ein anti-Lukasjenko-kampanje med slagordet «Stopp kakerlakken», føreseieleg nok vart arrestert, bestemte ho seg for å stille som kandidat i presidentvalet. Amnesty reknar Tikhanovski som samvitsfange.

«Eg er lei av å måtte teie. Eg er lei av å vere redd», seier Tikhanovskaja.

Orda hennar har djup gjenklang i det kviterussiske samfunnet. Tikhanovskaja sitt fremste valkampløfte er rett og slett å halde eit nytt, fritt og reelt demokratisk val, noko som har gjort det mogleg for andre opposisjonskandidatar å samle seg bak henne.

Dette gjev grunn til eit visst håp. Samstundes er i realiteten umogleg å tenkje seg noko anna enn at Lukasjenko vil freiste å klamre seg til makta, uansett valresultat. Presidenten har allereie kome med ei illevarslande erklæring om at «moderne krigar byrjar med gateprotestar» og meir enn antyda at utanlandske aktørar står bak demonstrasjonane i landet.

Dette er eit klassisk grep: Presidenten freistar å framstille seg sjølv som nasjonens einaste vern mot ondsinna krefter utanfrå.

Sist veke arresterte KGB – ja, det hemmelege politiet i Kviterussland heiter faktisk stadig KGB – 33 menn som vart sagt å arbeide for eit privat, militært russisk selskap og skulle ha til hensikt å «skape uro» i Kviterussland før valet. Arrestasjonanen førte til yttarlegare spenning mellom Minsk og Moskva.

Forholdet mellom Lukasjenko og Vladimir Putin har alltid vore asymmetrisk, prega av at Russlands sterke mann har ei heilt anna realpolitisk makt enn sin kviterussiske kollega. Kven veit kva som kan skje viss Putin bestemmer seg for at han ikkje lenger har bruk for Lukasjenko?

Mange spørsmål står ubesvart idet Kviterussland går inn i ei skjebnesvanger valhelg.